Contradictio in demonstratione?

Op 17 juli jl. organiseerde het gelegenheidscollectief Griekenland is Overal, een sympathiek initiatief van enkele anarchisten, een demonstratie in Amsterdam in solidariteit met de Griekse strijd tegen de monsterbezuinigingen in Griekenland. De Internationale Socialisten mobiliseerden niet mee voor deze demonstratie, omdat het karakter van de actie niet verbredend zou werken. Deze opstelling heeft enig kwaad bloed gezet in anarchistenland. Had de demonstratie een te gesloten uitstraling om doeltreffend te zijn? Was de actie contraproductief?

Wat is het doel van een demonstratie? En dan bedoel ik qua vorm, niet qua inhoud. De actievorm van de demonstratie kan namelijk vele soorten inhoud hebben met daaruit voortvloeiende doelen: in december 2009 demonstreerden 100.000 mensen bij de klimaattop in Kopenhagen om te pleiten voor ingrijpende veranderingen in onze energievoorziening; eind mei 2010 stonden honderden mensen bij de ambassade van Israël tegen de aanval op de vloot met hulpgoederen om te pleiten voor het opheffen van de blokkade van Gaza; in oktober 2009 kwamen honderden bijeen in Utrecht om hun afkeer te uiten over het inmiddels bijna afgekondigde kraakverbod. 

Demonstranten in Kopenhagen

Qua vorm hebben deze demonstraties een gemeenschappelijk doel. Deelnemers laten gezamenlijk zien in de publieke sfeer: ‘wij trotseren weer en wind omdat wij onderwerp X zo belangrijk winden dat wij ondanks Y en Z helemaal gekomen zijn naar Q om onze mening te uiten op straat, wij zijn met zoveel en – niet onbelangrijk – als wij niet tevreden worden gesteld komen wij terug met meer’. Zeker – maar niet uitsluitend – in tijden waarin er geen hevige klassenstrijd is die het klassenbewustzijn (1) razendsnel doet toenemen en waarin mensen niet spontaan massaal de straat op gaan zijn twee samenhangende aspecten essentieel voor zo’n demo, namelijk dat deze (a) duidelijk haar inhoud kenbaar maakt en (b) een open uitstraling heeft die groei op het gebied van steun en deelname bevordert.

Het woord demonstratie komt natuurlijk van het Latijnse dēmōnstrātiō: ‘verduidelijking, verklaring, nauwkeurige opgave’, zelf afgeleid van het werkwoord dēmōnstrāre: ‘aanwijzen, duidelijk maken, kenbaar maken’. Een demo moet dus nauwkeurig en duidelijk verklaren waar zij voor is (a). Maar dat is niet genoeg. Zij moet daarnaast de belichaming van haar eigen doel worden: in zichzelf moet een kern van openheid en een naar-buiten-gekeerd-zijn besloten zitten die noodzakelijke groei mogelijk en waarschijnlijk maakt (b). Een demonstratie is in feite niets anders dan haar doel. Ofwel, een demonstratie die een gesloten karakter heeft is in tegenspraak met zichzelf. 

Nu liggen de zaken in de praktijk nooit zo eenvoudig. Een werkelijke demo zal altijd gesloten en open elementen in zich verenigen. Bovendien kan eenzelfde handeling de ene keer een open element, dan weer een gesloten element zijn. Zo is de leus “One solution, Revolution!” tijdens een demo tegen afschaffing van de stufi anno 2010 behoorlijk misplaatst, terwijl dezelfde leus in mei 1968 in Parijs goed aansluit bij het sentiment van de studenten. In beide gevallen is de bewering waar, alleen de uitwerking ervan is tegengesteld. In elk specifieke demo gaat het dus om de concrete verhouding van deze elementen.

Hoe zit dat dan met de Griekenland is Overal-demo? Als initiatief is het natuurlijk toe te juichen. En gezien de misplaatste anti-Griekse sentimenten die zich verspreiden over Europa (‘Grieken zijn lui, Grieken hebben niks te klagen’) geen overbodige luxe. Bovendien is het een manier om verzet op te bouwen tegen de inmiddels onvermijdelijk bezuinigingsplannen die wij ook in Nederland voor de kiezen zullen krijgen. Na overleg met de organisatie trokken de Internationale Socialisten (IS), een kleine linkse club waar ik zelf lid van ben, de conclusie dat de opzet van de demo zou leiden tot een actie waarvan het karakter, zo was de inschatting, een te weinig open en uitnodigende uitstraling zou hebben om tot een resultaat te komen dat een volledige mobilisatie zou rechtvaardigen. Aanvankelijk werd afgezien van deelname, later werd toch een kleine delegatie afgevaardigd. Deze opstelling werd de IS niet in dank afgenomen.

Er waren bij de IS dus zorgen om de uitstraling van de demo, bijvoorbeeld over het risico van escalatie door conflict met aanwezige politie. Onnodig slaags raken met de politie – en dat is in de huidige fase van de klassenstrijd over het algemeen onwenselijk, maar soms onafwendbaar door het gedrag van de politie zelf – kan bijvoorbeeld behoorlijk averechts werken. Omstanders en media zien slechts een stel agressieve radicalo’s die alleen maar uit zijn op herrie schoppen. Mensen met dezelfde denkbeelden en belangen zullen zich minder snel aansluiten. De demo snijdt zichzelf in zulke gevallen in de vingers. Doel en resultaat zijn in tegenspraak met elkaar.

Was de Griekenland is Overal-demo een succes? De actie verliep zonder problemen. De opkomst viel niet tegen met ongeveer 150 deelnemers. (Zie een verslag en een analyse van een van de initiatiefnemers voor meer info.) Als de interne samenwerking tussen verschillende organisaties en groepen ook nog bevredigend was, dan is dat reden tot tevredenheid. De organisatie kan wat dat betreft spreken van een bescheiden succes. En dient daarvoor dan ook alle credits te krijgen.

Op het externe succes van de actie, uitstraling en mobiliserend vermogen, valt wel wat af te dingen. Een blik op de foto’s op Indymedia – van enige serieuze media-aandacht is volgens mij geen sprake geweest – laat zien dat een aanzienlijk gedeelte van de demo het bekende zwarte strijdkostuum inclusief gezichtbedekking had aangetrokken. Niet een uitnodigend gezicht voor de gemiddelde omstander. Ook veel leuzen gericht tegen politie en fascisten sloten niet aan bij de boodschap die de actie wil overbrengen. Dit soort zaken vervreemdt mensen van je actie. Het zijn nu juist alledaagse werkende mensen die op moeten draaien voor de crisis door middel van keiharde bezuinigingen op lonen, pensioenen, gezondheidszorg, onderwijs, etc. Zij zijn het die hier iets tegen kunnen doen door in verzet te komen. Voor hen is de gesloten uitstraling van een anarchistendemo een obstakel om mee te doen. Een van de redenen voor de IS om niet teveel energie aan deze actie te besteden en zich te richten op initiatieven die vruchtbaarder lijken.

Zwart kostuum met gezichtsbedekking

Maar Vrouwe Ironia bijt de IS in de staart. Onderstaande foto werd geplaats op de website van AT5 door een omstander van de demonstratie met de titel “Internationale Socialisten bedreigen Omstanders“. De korte toelichting bij de foto luidt: “Tijdens een demonstratie van de Internationale Socialisten vanmiddag op het Spui werden diverse omstanders bedreigd en geintimideerd. Toen ik wat vakantie kiekjes van deze demonstratie wou nemen kwam er gelijk een zwarthemd op me af die mij zei dat hij me wel even thuis zou komen opzoeken als ik nog 1 foto maakte.” Deze omstander komt oprecht over en het incident lijkt niet uit de duim gezogen. Nu is het bereik van dit bericht miniem, maar het zegt wel iets over de uitstraling van de actie. (Voor onnozel rechts geblaat over dezelfde actie kun je surfen naar “Internationale Socialisten bereiden Anarchie voor”. Ook hier wordt de IS aangewezen als de organisator Ik kan een glimlach niet bedwingen.)

Liever geen foto's, a.u.b.

Geslotenheid is een bekend kenmerk van de anarchistenscene. Ik ken genoeg lifestyle-anarcho’s die zich tevreden terugtrekken in hun kraakpand om zich af te zonderen van de kwalijke invloeden van de maatschappij. In afzondering worden dan alle problemen simpel opgelost: iedereen is geen racist, wordt veganist en verbouwt zijn eigen groente. Zo nu en dan plichtsgetrouw een radicale demo bezoeken om een harde actie neer te zetten. Wentelend in het eigen gelijk wordt een links persoon die niet dezelfde keuzes maakt als onzuiver links weggezet.

Al met al een kansloze manier om sociale verandering teweeg te brengen. Uitermate elitair ook trouwens, want voor bijna niemand een realistische optie. Aansluiting bij mensen met dezelfde belangen wordt zelden gezocht. Neem bijvoorbeeld de acties van de werknemers van het farmaceutische bedrijf Organon uit Oss, dat de helft van het personeel op straat zet. Ook deze mensen zijn slachtoffer van een economisch systeem dat geen waarde hecht aan mensenlevens, maar slechts draait om winst. De anarchisten die ik sprak waren fel tegen het verzet van deze mensen, omdat zij als werknemers in de farmacie medeverantwoordlijk zijn voor dierproeven.

Dit is natuurlijk een enorme karikatuur – met een kern van waarheid – en het is niet kies om alle anarcho’s over één hanenkam te scheren. Er zijn veel hardstikke leuke anarchisten die met mooie sociale initatieven bezig zijn. Parels van de Mensheid met prachtige idealen. Maar het draait hier niet om het persoonlijke vlak, maar om de sociale rol die een groep mensen vervuld in de klassenstrijd. Natuurlijk is er het streven naar Open Anarchisme. En Open Anarchisme zou – net als Ghandi zei over Westerse beschaving – een goed idee zijn. Maar voorlopig is het nog een contradictio in terminis, waar ik skeptisch over ben.

In het geval van de Griekenland is Overal-demo kunt jevan mening verschillen of de balans tussen open en gesloten elementen goed of slecht uitvalt. In mijn optiek was deze te gesloten. Er heerst een tegenstelling tussen het idee en de praktijk van de demonstratie. Een tegenstelling die de Internationale Socialisten door vol te mobiliseren niet of onvoldoende hadden kunnen opheffen om, gelet op spaarzame menskracht, de in dat geval geinvesteerde energie te kunnen rechtvaardigen. Een tegenstelling die eigen is aan het huidige anarchisme. 

(1) Klassenbewustzijn is een belangrijk concept voor revolutionairen. Meer weten? Kom naar de discussiebijeenkomst over “Antonio Gramsci en klassenbewustzijn” bij de Marxisme Zomerschool op 15 juli a.s. in Utrecht.